Zagrożenia dla żywotności niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Niematerialne dziedzictwo kulturowe jest ze swojej natury zmienne i podlega naturalnemu cyklowi życia, w którym jego elementy mogą zanikać, dając początek nowym formom wyrazu. Jednak procesy zachodzące we współczesnym świecie powodują coraz szybszy zanik różnych jego przejawów, a tempo tego zaniku uniemożliwia twórcze przekształcenie dziedzictwa niematerialnego i jego przetrwanie. Efektem jest zubożenie kultury oraz zanik treści, które dawały grupom i pojedynczym osobom oparcie w postaci jasno określonej tożsamości i wspólnych wartości. Czynnikami, które przyśpieszają proces zaniku dziedzictwa niematerialnego, często uniemożliwiające jego przekaz kolejnym pokoleniom, są:

1. Globalizacja

Ustawicznie przybierające tempa procesy ujednolicania wzorców kulturowych mogą powodować zanik lokalnych treści kultury pod wpływem postrzeganych jako bardziej atrakcyjne, dominujących treści. Są to w znacznej mierze treści kultury zachodniej przekazywane przez media masowe i stanowiące ważny punkt odniesienia dla ludzi młodych. Popularyzowane przez oficjalny nurt łatwe treści oferujące łatwe rozwiązania zaczynają dominować, wypierając dawne zwyczaje, umiejętności i sposoby życia.

2. Migracje

Dalekie wyjazdy i zmiany miejsca zamieszkania powodują oderwanie od własnej społeczności i jej dziedzictwa niematerialnego. Praktykowanie tego dziedzictwa staje się w nowych warunkach trudniejsze lub wręcz niemożliwe i zostaje wzbogacone lub zastąpione zwyczajami obcymi. Rozproszenie członków społeczności prowadzi do zmniejszenia ich zainteresowania własnym dziedzictwem niematerialnym i do jego szybkiego, indywidualnego przekształcenia pod wpływem różnorodnych, odmiennych wzorców.

Oderwanie od społeczności również w znacznej mierze utrudnia lub nawet uniemożliwia osobom, które opuściły grupę pochodzenia podtrzymanie międzypokoleniowego przekazu dziedzictwa niematerialnego i społeczne budowanie nowych wartości w oparciu o przekazane treści.

3. Postępujące procesy urbanizacji i industrializacji

Szybki rozwój ośrodków miejskich wpływa na tempo migracji i związanych z nią zagrożeń dla treści dziedzictwa niematerialnego. Osoby osiedlające się w nowym ośrodku miejskim mogą nigdy nie poczuć się w pełni związane z jego dziedzictwem i jednocześnie utracić kontakt z dziedzictwem miejsca pochodzenia. W przypadku historycznych miast o bogatym dziedzictwie niematerialnym szybkie rozproszenie się ludzi związanych z tym dziedzictwem lub napływ ludzi z nim nie związanych – nie znających i nie rozumiejących go, dla których nie stanowi wartości – może spowodować rozmycie dawnych treści i zanik tego dziedzictwa.

Przemysł, który napędza rozwój nowoczesnego świata, sprawia jednocześnie, że dawne, tradycyjne sposoby produkcji stają się nieopłacalne i nieatrakcyjne. Zanika także zapotrzebowanie na produkty wykonane dawnymi, mniej ekonomicznymi metodami. Wraz z rozwojem rożnych aspektów nowoczesnej gospodarki zanika tradycyjna wiedza i umiejętności rzemieślnicze i rękodzielnicze, wiedza dotycząca otaczającego świata i środowiska naturalnego, tradycyjnych prac gospodarskich itp.; odchodzi w zapomnienie ogrom umiejętności wypracowanych na przestrzeni dziejów, świadczących o ludzkiej kreatywności i umiejętności adaptacji.

4. Stopniowe pogarszanie warunków społeczno-ekonomicznych

Ubożenie społeczeństwa może powodować brak zainteresowania dziedzictwem niematerialnym i skierowanie uwagi na kwestie bytowe. Problemy ekonomiczne przekładają się na trudności w organizacji wydarzeń związanych z dziedzictwem niematerialnym, w produkcji rekwizytów i przedmiotów niezbędnych do praktykowania różnych dziedzin tego dziedzictwa – np. instrumentów muzycznych, kostiumów; w dostępności surowców i narzędzi. Trudna sytuacja ekonomiczna ogranicza często także czas, jaki można poświęcić na kultywowanie dziedzictwa niematerialnego. Oznacza to również, że pracochłonne i czasochłonne tradycyjne sposoby produkcji, które mogłyby posłużyć jako sposób zarabiania, przestają być wydajne i atrakcyjne dla samych rzemieślników, którzy przestają tworzyć i przekazywać swój kunszt następcom.

5. Zanik przekazu międzypokoleniowego

Przekaz międzypokoleniowy dziedzictwa niematerialnego jest głównym sposobem na zapewnienie jego przetrwania. Przekaz ten może następować poprzez zwyczajne uczestnictwo w organizowanych wydarzeniach; poprzez przekaz wiedzy i znaczeń w opowieściach i rozmowach; poprzez przekazanie umiejętności rzemieślniczych i rękodzielniczych młodszym; poprzez dawanie dobrego przykładu własnym zaangażowaniem w kultywowanie dziedzictwa niematerialnego. Kluczowe jest także podtrzymanie zainteresowania tym dziedzictwem młodego pokolenia i dbanie o to, aby młodzi ludzie także czuli z nim związek, dostrzegali jego wartość. Zanik zainteresowania i przekazu z pokolenia na pokolenie to najczęstszy powód utraty tego dziedzictwa. Jest on szczególnie niebezpieczny w przypadkach, gdy żyją już ostatni ludzie posiadający wiedzę i umiejętności w jakichś konkretnych dziedzinach – w takich przypadkach istnieje bardzo duże ryzyko, że nikomu ich nie przekażą, co w konsekwencji oznacza zanik konkretnego elementu dziedzictwa.

6. Nadmierny ruch turystyczny

Zainteresowanie dziedzictwem niematerialnym społeczności czy regionu może stanowić powód do dumy dla kultywujących go ludzi, dodatkowe źródło dochodu dla rzemieślników i twórców, a także czynnik przyciągający turystów chcących podziwiać piękno lokalnych tradycji i zwyczajów. Niestety, zainteresowanie zewnętrzne może sprawić, że wartości ekonomiczne staną się najważniejszym powodem kultywowania dziedzictwa niematerialnego, które stanie się jedynie towarem na sprzedaż. W ten sposób chęć zysku, skłonność do tego, by być postrzeganym jako atrakcja, może zniszczyć autentyczną potrzebę praktykowania elementów dziedzictwa. Dziedzictwo w takiej sytuacji może zostać celowo przetworzone dla usatysfakcjonowania i przypodobania się turystom, „ubarwione”, aby dodać mu cech estradowych; na przykład chęć sprzedaży pamiątek może doprowadzić do standaryzacji wzorów i słabej jakości wykonania, wynikających z masowej produkcji, mającej na celu maksymalizację zysków.