Domeny niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Niematerialne dziedzictwo kulturowe przejawia się między innymi w pięciu wyodrębnionych przez UNESCO obszernych „domenach” czy„dziedzinach”. Poszczególne zjawiska z zakresu niematerialnego dziedzictwa mogą należeć do kilku dziedzin jednocześnie, jak na przykład praktyki uzdrawiające przebiegające w sposób zrytualizowany z wykorzystaniem zaklęć i wiedzy przyrodniczej. Nazwa niektórych domen UNESCO po wejściu w życie Konwencji w naszym kraju dostosowana została do specyfiki polskiej przez Zespół ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego obradujący przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zespół rozszerzył także podane przez UNESCO przykłady zjawisk z zakresu dziedzictwa niematerialnego tak, aby odzwierciedlały fenomeny istniejące na terenie naszego kraju. Poniżej prezentujemy oficjalne domeny określone przez Zespół przy MKiDN wraz z przykładami zjawisk, a w nawiasie ich odpowiedniki z Konwencji UNESCO 2003. 

1. Tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego)

Dziedzina skupiająca tradycje i przekazy ustne obejmuje ogromną liczbę różnorodnych ustnych środków wyrazu, takich jak przysłowia, zagadki, opowieści, rymowanki, legendy, mity, poematy i pieśni epickie, zaklęcia, modlitwy, śpiewy, recytacje, przedstawienia dramatyczne, bajki, przysłowia, oracje, opowieści wspomnieniowe i wierzeniowe, historie, przemowy, lamenty pogrzebowe oraz zawołania pasterskie i handlowe. Tradycje i przekazy ustne mają na celu przekazanie wiedzy, wartości kulturowych i społecznych oraz pamięci zbiorowej. Odgrywają kluczową rolę w pielęgnowaniu kultury.

2. Sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne (Sztuki widowiskowe)

Sztuki widowiskowe obejmują muzykę wokalną i instrumentalną, taniec, teatr, pantomimę, poezję śpiewaną, widowiska religijne, karnawałowe i doroczne i wiele innych zjawisk. Łączą formy ekspresji kulturowej będące wyrazem ludzkiej kreatywności, które można znaleźć również w innych dziedzinach niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

3. Praktyki społeczno-kulturowe (Zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne)

Zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne – religijne i świeckie – organizują życie grup społecznych, będąc wspólne i istotne dla wielu spośród ich członków. Mają duże znaczenie, ponieważ potwierdzają tożsamość tych, którzy je praktykują – jako grupy lub społeczeństwa – i, czy na forum publicznym czy prywatnie, są ściśle powiązane z ważnymi wydarzeniami. Do tej domeny zaliczyć można wszelkie zwyczaje, rytuały i obrzędy doroczne, sytuacyjne i rodzinne: chrzciny, wesela, pogrzeby; ceremoniały lokalne i środowiskowe; zwyczaje odpustowe i pielgrzymki; gry i zabawy; folklor dziecięcy; sposoby świętowania; praktyki służące nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich, np. sposoby składania życzeń itp.

4. Wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata (Wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata)

Wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata obejmują wiedzę, tzw. know-how, a także umiejętności, praktyki i wyobrażenia rozwinięte przez społeczności poprzez ich interakcję ze środowiskiem naturalnym. Sposoby postrzegania wszechświata mogą wyrażać się w języku, tradycjach ustnych, uczuciach przywiązania do konkretnego miejsca, wspomnieniach, duchowości czy światopoglądzie. Wpływają w dużej mierze na wyznawane wartości i przekonania i leżą u podstaw wielu zwyczajów i tradycji kulturowych. Te z kolei są kształtowane przez środowisko naturalne i świat, który otacza daną wspólnotę. Do zjawisk z zakresu tej domeny zaliczyć można meteorologię ludową; wiedzę i praktyki dotyczące przyrody; tradycyjne sposoby leczenia; zamawiania miłosne, medyczne itp.

5. Wiedza i umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym (Umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym)

Rzemiosło i rękodzieło tradycyjne stanowią być może najbardziej materialny przejaw niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Jednak Konwencja z 2003 r. dotyczy przede wszystkim umiejętności i wiedzy, których rzemiosło to wymaga, a nie samych wykonanych produktów. Działania na rzecz jego ochrony powinny zatem skupiać się na zachęcaniu twórców do kontynuowania swojej pracy i przekazywania umiejętności i wiedzy swoim następcom, zwłaszcza w obrębie własnych społeczności.